Trộm cắp tài sản là một trong những hành vi vi phạm pháp luật hình sự xuất hiện rất sớm trong đời sống xã hội. Điều này được thể hiện qua các văn bản của nhà nước phong kiến điều chỉnh các hành vi trộm cắp tài sản.
Bộ luật Hình sự năm 1999 (viết tắt là BLHS) đã quy định tội trộm cắp tài sản (viết tắt là TTCTS) là một trong các tội thuộc chương các tội xâm phạm sở hữu.
Khách thể của tội trộm cắp tài sản
Khách thể của TTCTS là quan hệ sở hữu. Tuy nhiên, bên cạnh đó, một vài ý kiến còn cho rằng, khách thể của TTCTS còn có trật tự an toàn xã hội hoặc là quan hệ về trật tự trị an, an toàn xã hội, trật tự pháp luật xã hội chủ nghĩa trong trường hợp tài sản bị mất là tài sản do phạm tội mà có (như tài sản có được do đánh bạc, do trộm cắp, cướp giật, tham ô…), hoặc do chiếm hữu bất hợp pháp (như cố ý mua lại tài sản của kẻ gian, tài sản có được do dùng thủ đoạn gian dối…),
Tuy nhiên, Chúng tôi cho rằng, bên cạnh quan hệ sở hữu, TTCTS còn có khách thể khác (trật tự an toàn xã hội) là không chính xác. Bởi theo khoa học luật hình sự thì khách thể của tội phạm được phân chia thành 03 mức độ khái quát khác nhau là khách thể chung, khách thể loại và khách thể trực tiếp. Trong đó, khách thể chung là tổng thể các quan hệ xã hội được pháp luật hình sự bảo vệ được thể hiện tại Điều 1 và Điều 8 BLHS; khách thể loại là nhóm các quan hệ xã hội cùng tính chất được pháp luật hình sự bảo vệ đó là nhóm tội được BLHS chia thành từng chương, mục; còn khách thể trực tiếp là quan hệ xã hội cụ thể bị tội phạm cụ thể xâm phạm. Từ đó, chúng ta thấy rằng, trong nhóm các tội có tính chất chiếm đoạt thuộc Chương XXIV BLHS (từ Điều 133 đến Điều 140) thì có một số tội bên cạnh quan hệ sở hữu còn có quan hệ xã hội khác được xác định được pháp luật hình sự bảo vệ như quan hệ nhân thân (tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm của con người), xâm phạm đến trật tự an toàn xã hội, xâm phạm đến hoạt động của các cơ quan, tổ chức. Riêng đối với TTCTS thì khách thể chỉ có thể là quan hệ sở hữu mà không thể kèm theo các quan hệ khác như một vài ý kiến nêu trên. Bởi vì, khi thực hiện hành vi trộm cắp tài sản thì người phạm tội chỉ thực hiện lén lút chiếm đoạt tài sản mà họ không có bất kỳ hành vi nào xâm hại đến các quan hệ hệ xã hội khác. Bên cạnh đó, trật tự trị an ngoài việc là khách thể loại, khách thể trực tiếp của một vài nhóm tội, chúng còn được xem là một trong bộ phận tạo thành khách thể chung nên dù ở mức độ nào thì hành vi lén lút chiếm đoạt tài sản trong TTCTS cũng xâm phạm đến khách thể chung này.
Đối tượng tác động của TTCTS
Theo mô tả của khoản 1 Điều 138 BLHS thì đối tượng tác động của TTCTS có thể khẳng định là tài sản. Tuy nhiên, pháp luật hình sự lại không quy định tài sản là đối tượng tác động của các tội trong BLHS nói chung, TTCTS nói riêng cho nên cần vận dụng quy định của Bộ luật Dân sự năm 2005 (viết tắt là BLDS) về nội dung này. Theo quy định tại Điều 163 BLDS thì “Tài sản bao gồm vật, tiền, giấy tờ có giá và các quyền tài sản”.Tuy nhiên, do dấu hiệu chiếm đoạt trong cấu thành tội phạm TTCTS được thực tiễn xét xử từ trước đến nay hiểu là chiếm đoạt được [5] nên đối tượng tác động của TTCTS có một số đặc điểm riêng biệt như sau:
Thứ nhất, không phải mọi loại tài sản đều là đối tượng tác động của TTCTS
Do xuất phát từ tính chất chiếm đoạt trong hành vi khách quan của TTCTS là chiếm đoạt được và thủ đoạn khi thực hiện hành vi chiếm đoạt nên không phải mọi tài sản thuộc phạm vi của Điều 163 BLDS là đối tượng tác động của TTCTS.Chẳng hạn, đối với vật thì không phải mọi loại vật mà chỉ những vật có giá trị, ý nghĩa nhất định. Bởi vì, theo từ điển tiếng Việt, vật được hiểu là “cái có hình khối, tồn tại trong không gian, có thể nhận biết được”[6]. Thông qua khái niệm về “vật”, ta có thể hiểu cái có hình khối tức có kích thước, có trọng lượng mà con người có thể nhận biết được thông qua các giác quan như mắt nhìn, tay sờ, cầm, nắm; qua đó, chúng ta cảm giác được nặng, nhẹ, to, nhỏ. Cho nên vật có muôn hình, muôn vẽ. Khi phát sinh ý định chiếm đoạt tài sản thì người phạm tội đều nhắm đến những đặc điểm mà tài sản đó có và vật cũng không ngoại lệ. Đó có thể là giá trị tiềm ẩn của vật, ý nghĩa về một khía cạnh nào đó được nhiều người thừa nhận… Cho nên, một vật chỉ có thể là đối tượng tác động của TTCTS khi nó có giá trị, ý nghĩa nhất định.
Đối với giấy tờ có giá, việc xác định các giấy tờ có giá phải dựa vào quy định tại Quy chế phát hành giấy tờ có giá trong nước của tổ chức tín dụng ban hành kèm theo Quyết định số 07/2008/QĐ-NHNN ngày 24/3/2008 của Thống đốc Ngân hàng Nhà nước (viết tắt là Quy chế số 07). Theo đó, các khoản 1, 4 và 5 Điều 4 Quy chế số 07 quy định như sau: “Giấy tờ có giá là chứng nhận của tổ chức tín dụng phát hành để huy động vốn trong đó xác nhận nghĩa vụ trả nợ một khoản tiền trong một thời hạn nhất định, điều kiện trả lãi và các điều khoản cam kết khác giữa tổ chức tín dụng và người mua”. Và giấy tờ có giá chia làm 02 loại là giấy tờ có giá ghi danh và giấy tờ có giá hữu danh. Trong đó, “Giấy tờ có giá ghi danh là giấy tờ có giá phát hành theo hình thức chứng chỉ hoặc ghi sổ có ghi tên người sở hữu” và “Giấy tờ có giá vô danh là giấy tờ có giá phát hành theo hình thức chứng chỉ không ghi tên người sở hữu. Giấy tờ có giá vô danh thuộc quyền sở hữu của người nắm giữ giấy tờ có giá”.
Bên cạnh đó, theo quy định tại khoản 1 Điều 8 Quy chế số 07 thì giấy tờ có giá có các tên gọi sau: kỳ phiếu, tín phiếu, chứng chỉ tiền gửi ngắn hạn, chứng chỉ tiền gửi dài hạn, trái phiếu … và một trong các nội dung mà giấy tờ có giá phải thể hiện là giấy tờ có giá ghi danh hay giấy tờ có giá vô danh. Trường hợp là giấy tờ có giá ghi danh thì phải ghi rõ: Tên tổ chức, số giấy phép thành lập hoặc giấy phép đăng ký kinh doanh, địa chỉ của tổ chức mua giấy tờ có giá (nếu người mua là tổ chức); Tên, số chứng minh nhân dân hoặc hộ chiếu, địa chỉ của người mua giấy tờ có giá (nếu người mua là cá nhân).
Với quy định trên thì chỉ giấy tờ có giá vô danh mới có thể là đối tượng tác động của TTCTS bởi vì khi chiếm đoạt được các loại giấy tờ có giá vô danh thì quyền sở hữu của chủ sở hữu mới bị ảnh hưởng và có khả năng xác lập quyền sở hữu cho người phạm tội. Đối với giấy tờ có giá hữu danh do quyền sở hữu các loại giấy tờ này gắn liền với cá nhân, tổ chức có tên trong chính giấy tờ có giá đó. Cho nên về nguyên tắc chỉ người có tên trên giấy tờ có giá mới xác lập được quyền sở hữu đối với loại tài sản này.
Đối với quyền về tài sản cũng không phải là đối tượng tác động của TTCTS, bởi vì, Điều 181 BLDS quy định về quyền tài sản như sau: “Quyền tài sản là quyền trị giá được bằng tiền và có thể chuyển giao trong giao dịch dân sự, kể cả quyền sở hữu trí tuệ”. Các quyền tài sản thông thường là quyền tác giả, quyền sở hữu công nghiệp, quyền đối với giống cây trồng, quyền đòi nợ, quyền được nhận số tiền bảo hiểm đối với vật bảo đảm, quyền tài sản đối với phần vốn góp trong doanh nghiệp, quyền tài sản phát sinh từ hợp đồng, quyền sử dụng đất, quyền khai thác tài nguyên thiên nhiên và các quyền tài sản khác.[7] Các quyền này thường gắn liền với nhân thân con người hoặc được thể hiện qua các giấy tờ có xác nhận của cơ quan có thẩm quyền. Cho nên, cũng như giấy tờ có giá ghi danh thì người phạm tội không thể xác lập quyền sở hữu đối với các quyền tài sản của chủ sở hữu.
Bên cạnh đó, BLDS còn phân chia tài sản thành động sản và bất động sản[8]. Với tính chất hành vi chiếm đoạt của TTCTS thì chỉ có động sản mới là đối tượng tác động của TTCTS. Tuy nhiên, trong những trường hợp nếu bất động sản lại thuộc vật đồng bộ[9] (như: các bộ phận được lắp vào khung căn nhà, các vật dụng, thiết bị gắn liền với quyền sử dụng đất…) có thể tách rời được thì những tài sản tách rời được có thể là đối tượng tác động của TTCTS.
Thứ hai, tài sản đó có thể là hợp pháp hoặc không hợp pháp
Tài sản là đối tượng tác động của TTCTS có thể là tài sản hợp pháp tức là những loại tài sản được xác lập quyền sở hữu cho chủ sở hữu theo các căn cứ: do lao động, do hoạt động sản xuất, kinh doanh hợp pháp; được chuyển quyền sở hữu; thu hoa lợi, lợi tức; được thừa kế tài sản; chiếm hữu trong các điều kiện do pháp luật quy định đối với vật vô chủ, vật bị đánh rơi, bị bỏ quên…; chiếm hữu tài sản không có căn cứ pháp luật nhưng ngay tình, liên tục, công khai phù hợp với thời hiệu do BLDS quy định … hoặc có thể là tài sản bất hợp pháp như do phạm tội, vi phạm pháp luật hành chính, vi phạm pháp luật dân sự mà có. Tuy nhiên, do pháp luật hình sự không loại trừ tính chất hợp pháp hoặc bất hợp pháp của đối tượng tác động của TTCTS. Vì vậy, tài sản hợp pháp hay bất hợp pháp đều có thể là đối tượng tác động của TTCTS.
Thứ ba, những loại tài sản đặc biệt là đối tượng tác động của một số tội riêng biệt cũng không thể trở thành đối tượng tác động của TTCTS
Mặc dù, một người có hành vi lén lút chiếm đoạt tài sản nhưng những tài sản đó có giá trị đặc biệt hoặc có ý nghĩa quan trọng, đặc biệt thì họ không phạm TTCTS mà phạm tội khác tương ứng do BLHS quy định. Chẳng hạn, người có hành vi lén lút chiếm đoạt thư, điện báo, telex, fax hoặc các văn bản khác được truyền đưa bằng phương tiện viễn thông và máy tính thì không bị truy cứu trách nhiệm hình sự về TTCTS mà bị truy cứu trách nhiệm hình sự về tội xâm phạm bí mật hoặc an toàn thư tín, điện thoại, điện tín của người khác (Điều 125 BLHS). Tương tự như vậy, người có hành vi chiếm đoạt các tài sản sau cũng không phạm TTCTS mà phạm tội tương ứng với hành vi mà BLHS quy định như: chất ma túy (Điều 194. Tội chiếm đoạt chất ma túy); tiền chất dùng vào việc sản xuất trái phép chất ma túy (Điều 195. Tội chiếm đoạt tiền chất dùng vào việc sản xuất trái phép chất ma túy); tàu thủy, tàu bay (Điều 221. Tội chiếm đoạt tàu bay, tàu thuỷ); vũ khí quân dụng, phương tiện kỹ thuật quân sự (Điều 230. Tội chiếm đoạt vũ khí quân dụng, phương tiện kỹ thuật quân sự); vật liệu nổ (Điều 232. Tội chiếm đoạt vật liệu nổ); vũ khí thô sơ hoặc công cụ hỗ trợ (Điều 233. Tội chiếm đoạt vũ khí thô sơ hoặc công cụ hỗ trợ); chất phóng xạ (Điều 236. Tội chiếm đoạt chất phóng xạ); những đồ vật để ở trong mộ, trên mộ (Điều 246. Tội xâm phạm thi thể, mồ mả, hài cốt); tài liệu bí mật nhà nước (Điều 263. Tội chiếm đoạt tài liệu bí mật nhà nước); con dấu, tài liệu của cơ quan nhà nước, tổ chức xã hội (Điều 268. Tội chiếm đoạt con dấu, tài liệu của cơ quan nhà nước, tổ chức xã hội); tài liệu bí mật công tác (Điều 286. Tội chiếm đoạt tài liệu bí mật công tác).
Thứ tư, tài sản bị chiếm đoạt không phải của người phạm tội theo ý thức chủ quan của người phạm tội khi thực hiện hành vi phạm tội
Khoản 1 Điều 138 BLHS quy định, đối tượng tác động của TTCTS phải là tài sản của người khác. Một người có hành vi lén lút chiếm đoạt tài sản thuộc quyền sở hữu của mình thì không phạm tội. Tuy nhiên, khi xác định đặc điểm này cần lưu ý các vấn đề sau:
Điều 172 BLDS quy định các loại hình thức sở hữu bao gồm: sở hữu nhà nước, sở hữu tập thể, sở hữu tư nhân, sở hữu chung, sở hữu của tổ chức chính trị, tổ chức chính trị - xã hội, sở hữu của tổ chức chính trị xã hội - nghề nghiệp, tổ chức xã hội, tổ chức xã hội - nghề nghiệp.
Trong trường hợp tài sản bị chiếm đoạt thuộc thuộc các hình thức sở hữu nhà nước, sở hữu tập thể, sở hữu tư nhân và sở hữu của tổ chức chính trị, tổ chức chính trị - xã hội, sở hữu của tổ chức chính trị xã hội - nghề nghiệp, tổ chức xã hội, tổ chức xã hội - nghề nghiệp thì việc xác định chúng thuộc quyền sở hữu người khác hay của người phạm tội tương đối đơn giản[11]. Nhưng đối với hình thức sở hữu chung thì cần lưu ý khi xác định tài sản bị chiếm đoạt có phải là tài sản của người khác hay không. Bởi vì, theo quy định của BLDS thì tài sản thuộc hình thức sở hữu chung là tài sản chung và sở hữu chung bao gồm sở hữu chung theo phần và sở hữu chung hợp nhất. Trong đó, đối với sở hữu chung theo phần thì phần quyền sở hữu của mỗi chủ sở hữu được xác định đối với tài sản chung. Mỗi chủ sở hữu chung theo phần có quyền, nghĩa vụ đối với tài sản thuộc sở hữu chung tương ứng với phần quyền sở hữu của mình. Còn sở hữu chung hợp nhất là hình thức sở hữu mà trong đó phần quyền sở hữu của mỗi chủ sở hữu chung không được xác định đối với tài sản chung. Sở hữu chung hợp nhất bao gồm sở hữu chung hợp nhất có thể phân chia và sở hữu chung hợp nhất không phân chia. Các chủ sở hữu chung hợp nhất có quyền, nghĩa vụ ngang nhau đối với tài sản thuộc sở hữu chung. Sở hữu chung của vợ chồng thuộc hình thức sở hữu chung hợp nhất.[12] Như vậy, đối với hình thức sở hữu chung thì hình thức sở hữu chung hợp nhất không thể là đối tượng tác động của TTCTS. Riêng sở hữu chung theo phần thì có thể là đối tượng tác động của TTCTS nhưng phần đó rõ ràng tách bạch với phần sở hữu của các chủ sở hữu khác.Trong thực tiễn, do không nắm được nội dung này mà có trường hợp đã xác định người có hành vi lén lút chiếm đoạt tài sản chung của vợ chồng là tội phạm.
Tuy nhiên, cần lưu ý trong một số trường hợp người phạm tội chiếm đoạt tài sản thuộc sở hữu của mình vẫn phạm TTCTS khi tài sản đó đã được người phạm tội chuyển giao cho người khác quản lý (cho thuê, cho mượn, cầm cố…) và người phạm tội đã có hành vi lén lút chiếm đoạt tài sản đó.
Ngoài ra, nếu tài sản thuộc quyền sở hữu của người phạm tội không được chuyển giao cho người khác quản lý nhưng vì một lý do nào đó mà thoát khỏi (có thể chỉ là tạm thời) sự quản lý của người phạm tội và khi thực hiện hành vi người phạm tội hoàn toàn không biết đó là tài sản của bản thân thì người đó vẫn phạm TTCTS.
Thứ năm, tài sản là đối tượng tác động của TTCTS vẫn chưa thoát ly khỏi chủ sở hữu theo quy định của pháp luật dân sự
Đặc điểm quan trọng tiếp theo của tài sản là đối tượng tác động của TTCTS là tài sản đó vẫn còn nằm trong sự quản lý của chủ sở hữu (trực tiếp hoặc gián tiếp), chưa thoát ly khỏi chủ sở hữu. Đó là các loại tài sản chưa bị chấm dứt quyền sở hữu của chủ sở hữu theo quy định tại các khoản 2, 7 Điều 171 BLDS như: Chủ sở hữu từ bỏ quyền sở hữu của mình; vật bị đánh rơi, bị bỏ quên, gia súc, gia cầm bị thất lạc, vật nuôi dưới nước di chuyển tự nhiên. Trong các trường hợp này, nếu một người có hành vi lén lút chiếm đoạt các tài sản này cũng không phạm TTCTS. Bởi vì, chỉ khi tài sản còn đang do chủ tài sản, người quản lý tài sản chiếm hữu thì hành vi phạm tội mới có thể làm mất khả năng chiếm hữu của chủ tài sản, người quản lý tài sản.
Thứ sáu, tài sản đó chưa được chủ sở hữu hoặc người quản lý tài sản chuyển giao cho người thực hiện hành vi chiếm đoạt
Việc người có hành vi chiếm đoạt lén lút chiếm đoạt tài sản mà có được chủ sở hữu, người quản lý tài sản chuyển giao hay không chuyển giao cho họ đều là hành vi phạm tội. Tuy nhiên, dấu hiệu có chuyển giao hay không là một trong các dấu hiệu quan trọng để phân biệt TTCTS với tội lạm dụng tín nhiệm chiếm đoạt tài sản. Trong trường hợp việc chuyển giao không rõ ràng thì cần dựa vào tính chất, địa điểm đặt tài sản để định tội. Trong trường hợp những tài sản được đặt ở nơi mà ai cũng có tiếp cận (như xe mô tô, điện thoại bàn, máy vi tính, tivi…), không có sự cất giấu thì người thực hiện hành vi lén lút chiếm đoạt vẫn phạm tội lạm dụng tín nhiệm chiếm đoạt tài sản. Trường hợp, tài sản được chủ sở hữu cất giấu cẩn thận (như: các vật trang sức, vàng bạc, tiền…) thì người có hành vi lén lút chiếm đoạt tài sản sẽ phạm TTCTS.
Đối với trường hợp một người có hành vi lén lút chiếm đoạt tài sản do người khác phạm tội mà có nếu người thực hiện hành vi chiếm đoạt không được người phạm tội chuyển giao tài sản thì người có hành vi lén lút chiếm đoạt tài sản phạm TTCTS chứ không phải tội tiêu thụ tài sản do người khác phạm tội mà có.
Mặt khách quan của TTCTS
Hành vi thuộc mặt khách quan của TTCTS là hành vi chiếm đoạt tài sản của người khác một cách lén lút. Trong đó, chiếm đoạt được hiểu là “hành vi cố ý chuyển dịch trái pháp luật tài sản đang được sự quản lí của chủ sở hữu tài sản thành tài sản của mình”.[16] Hành vi chiếm đoạt làm cho chủ tài sản mất khả năng thực hiện quyền chiếm hữu, sử dụng, định đoạt tài sản của mình và tạo cho người chiếm đoạt có thể thực hiện được việc chiếm hữu, sử dụng, định đoạt tài sản đó. Tuy nhiên, chủ sở hữu không mất quyền sở hữu của mình mà chỉ mất khả năng thực tế thực hiện các quyền cụ thể. Cho nên, hành vi chiếm đoạt trong TTCTS xâm phạm các quyền năng của chủ sở hữu, làm cho chủ sở hữu mất khả năng thực hiện quyền sở hữu của mình.
Đối với TTCTS thì hành vi chiếm đoạt đã thể hiện mục đích chiếm đoạt của người phạm tội và dấu hiệu chiếm đoạt trong cấu thành cơ bản của TTCTS là chiếm đoạt được. Chính vì vậy, TTCTS hoàn thành từ thời điểm người phạm tội đã chiếm đoạt được tài sản. Việc đánh giá người phạm tội đã chiếm đoạt được hay chưa phải dựa vào đặc điểm, vị trí tài sản bị chiếm đoạt. Nếu tài sản chiếm đoạt gọn nhỏ thì coi là đã chiếm đoạt được khi người phạm tội đã dấu được tài sản trong người; nếu vật chiếm đoạt không thuộc loại nói trên thì coi chiếm đoạt được khi đã mang được tài sản ra khỏi khu vực bảo quản; nếu vật chiếm đoạt là tài sản để ở những nơi không hoàn thành khu vực bảo quản riêng thì coi là đã chiếm đoạt được khi đã dịch chuyển tài sản khỏi vị trí ban đầu.
Trong trường hợp, người phạm tội chưa chiếm đoạt được tài sản hoặc đã chiếm đoạt được tài sản, nhưng đã bị người bị hại hoặc người khác giành lại, mà người phạm tội tiếp tục dùng vũ lực, đe doạ dùng vũ lực ngay tức khắc tấn công người bị hại hoặc người khác nhằm chiếm đoạt cho được tài sản, thì hành vi của người phạm tội chuyển hóa từ TTCTS sang tội cướp tài sản.
- Về thủ đoạn thuộc mặt khách quan của TTCTS
Theo khoa học luật hình sự thì “thủ đoạn phạm tội là cách thức thực hiện hành vi phạm tội”. Vì vậy, có thể khẳng định thủ đoạn của TTCTS là thủ đoạn lén lút. Cho nên, không thể chấp nhận ý kiến cho rằng tính lén lút trong TTCTS là hành vi.
Để chiếm đoạt được tài sản của người khác thì người phạm tội phải thực hiện hành vi chiếm đoạt. Tuy nhiên, điểm khác biệt cơ bản giữa hành vi chiếm đoạt của TTCTS với các tội có tính chất chiếm đoạt khác là tình lén lút (hoặc thủ đoạn lén lút).
Theo Từ điển tiếng Việt, lén lút có nghĩa “vụng trộm, không để lộ ra” và lén là “bí mật, bất ngờ, không để ai thấy, ai biết”. Tuy nhiên, trong thực tiễn điều tra, truy tố, xét xử TTCTS thì việc xác định chủ thể mà người phạm tội phải che dấu hành vi phạm tội của mình cũng có nhiều dạng khác nhau. Thông thường thủ đoạn lén lút được thể hiện qua các dạng sau: (1) Che dấu hành vi chiếm đoạt đối với mọi người như: thực hiện hành vi vào lúc đêm khuya khi mọi người đã ngủ; chờ khi nơi giữ tài sản không còn ai trực tiếp trông coi; tìm những chỗ ít hoặc không có người qua lại để thực hiện hành vi phạm tội; (2) Chỉ che dấu hành vi chiếm đoạt đối với chủ sở hữu, người quản lý tài sản nhưng công khai hành vi chiếm đoạt của mình đối với những người khác. Việc xác định đối tượng bị người phạm tội che dấu hành vi chiếm đoạt trong trường hợp (1) tương đối đơn giản. Tuy nhiên, việc xác định đối tượng bị người phạm tội che dấu hành vi chiếm đoạt trong trường hợp (2) không hề đơn giản, ngược lại còn rất phức tạp. Thông thường việc công khai hành vi chiếm đoạt đối với những người khác thể hiện qua 02 hình thức sau:
Một là, công khai sự vi phạm pháp luật của hành vi. Đó là trường hợp, người phạm tội chỉ thực hiện việc che giấu hành vi chiếm đoạt đối với chủ tài sản; còn những người khác, người phạm tội không che giấu hành vi phạm tội của mình. Chẳng hạn, người phạm tội lợi dụng chỗ đông người để chen lấn, xô đẩy rồi thực hiện hành vi chiếm đoạt tài sản của chủ sở hữu.
Hai là, công khai thực hiện hành vi, nhưng bản chất chiếm đoạt của hành vi đã được che đậy. Đó là trường hợp, người phạm tội đã sử dụng các thủ đoạn khác nhau để che giấu bản chất tội phạm của hành vi nhưng việc thực hiện hành vi chiếm đoạt tài sản của họ lại công khai như: giả là nhân viên của của các đơn vị mang tính công cộng (như: điện lực, bưu điện, công trình công cộng…) đi bảo trì, sửa tài sản được đặt ở những nơi công cộng rồi chiếm đoạt các tài sản đó; giả vờ xin ngủ nhờ, xin làm thuê để có điều kiện tiếp cận tài sản thực hiện hành vi chiếm đoạt…
Như vậy, hành vi chiếm đoạt tài sản của người khác trong TTCTS được thực hiện một cách lén lút nhưng tính lén lút của hành vi có thể che giấu mọi người nhưng có thể chỉ che giấu đối với chủ sở hữu, người quản lý tài sản, còn đối với những người khác thì không cần che giấu.
Ngoài dấu hiệu hành vi phạm tội, thủ đoạn phạm tội, trong mặt khách quan của tội phạm còn có công cụ, phương tiện phạm tội. Đối với cấu thành cơ bản của TTCTS, công cụ, phương tiện phạm tội không phải là yếu tố bắt buộc. Tuy nhiên, cần lưu ý, trường hợp một người có hành vi lén lút chiếm đoạt tài sản người khác nhưng sử dụng công cụ, phương tiện tinh vi như: mạng máy tính, mạng viễn thông, mạng internet hoặc thiết bị số thì người thực hiện hành vi chiếm đoạt không phạm TTCTS mà phạm tội sử dụng mạng máy tính, mạng viễn thông, mạng internet hoặc thiết bị số thực hiện hành vi chiếm đoạt tài sản theo Điều 226b BLHS.
Mặt chủ quan của tội trộm cắp tài sản
- Về yếu tố lỗi
Có thể khẳng định lỗi của người có hành vi chiếm đoạt là lỗi cố ý trực tiếp. Người thực hiện hành vi chiếm đoạt biết tài sản chiếm đoạt là tài sản đang thuộc quyền sở hữu của người khác hoặc đang có người quản lý nhưng vẫn mong muốn biến tài sản đó thành tài sản của mình khi thực hiện hành vi chiếm đoạt.
Trong trường hợp, ban đầu ý thức chủ quan của người thực hiện hành vi chiếm đoạt là sẽ chiếm đoạt tài sản có giá trị nhưng khi chiếm đoạt được kiểm tra lại là tài sản giả thì việc truy cứu trách nhiệm hình sự người đã thực hiện hành vi chiếm đoạt cần căn cứ vào hướng dẫn tại mục 2 Phần II Thông tư liên tịch số 02 thì, “Trong trường hợp có đầy đủ cằn cứ chứng minh rằng người có hành vi xâm phạm sở hữu có ý định xâm phạm đến tài sản có giá trị cụ thể theo ý thức chủ quan của họ, thì lấy giá trị tài sản đó để xem xét việc truy cứu trách nhiệm hình sự đối với người có hành vi xâm phạm”. Ví dụ: Nguyễn Văn C ở cạnh nhà bà Nguyễn Thị L. Do thường xuyên sang nhà bà L chơi nên để ý biết được nơi bà L cất vàng. Vào ngày 01/3/2012, do cần tiền tiêu xài, C đã lén sang nhà bà L chiếm đoạt 01 sợi dây chuyền vàng, mang về nhà cất giấu. Đến ngày 03/3/2012, C sợi dây chuyền đến một tiệm để bán. Tuy nhiên, khi chủ tiệm vàng tiến hành kiểm tra thì xác định sợi dây chuyền có trọng lượng 05 chỉ nhưng là vàng giả. Việc mất trộm được bà L báo đến cơ quan chức năng. Qua điều tra, C đã khai nhận việc chiếm đoạt vàng của bà L. Tại thời điểm xảy ra vụ án, giá vàng được xác định là 4.000.000 đồng/chỉ.[23] Dựa vào hướng dẫn trên, cần xác định giá trị của 5 chỉ vàng mà C chiếm đoạt tương đương với giá trị của 5 chỉ vàng thật rồi xem xét truy cứu trách nhiệm hình sự đối C về TTCTS.
- Về mục đích chiếm đoạt
Mục đích phạm tội là kết quả trong ý thức chủ quan mà người phạm tội đặt ra phải đạt được khi thực hiện hành vi phạm tội.[24] Theo khoa học luật hình sự, mục đích phạm tội không được phản án trong tất cả các cấu thành tội phạm. Thông thường, mục đích phạm tội là yếu tố bắt buộc phải có trong cấu thành tội phạm trong 02 trường hợp. Một là, trường hợp dấu hiệu hậu quả chưa phản ánh được mục đích phạm tội chính của người phạm tội. Hai là, trường hợp dấu hiệu hành vi khách quan không phản ánh được mục đích phạm tội.
Đối với TTCTS, hiện nay, có 02 quan điểm khác nhau về việc mục đích phạm tội có phải là yếu tố bắt buộc trong cấu thành tội phạm hay không. Ý kiến thứ nhất cho rằng, mục đích chiếm đoạt tài sản của người khác là yếu tố bắt buộc trong cấu thành tội phạm.[25] Ý kiến khác lại cho rằng, đúng là người phạm tội có mục đích chiếm đoạt (vụ lợi, tư lợi) nhưng mục đích chiếm đoạt không là yếu tố bắt buộc trong cấu thành cơ bản của TTCTS.
Chúng tôi thống nhất với quan điểm thứ hai bởi vì, bản chất hành vi trong mặt khách quan của TTCTS là chiếm đoạt được và hành vi chiếm đoạt đã thể hiện được bản chất của tội này (bao hàm cả mục đích chiếm đoạt), đồng thời là căn cứ phân biệt TTCTS với các tội khác, nhất là đối với các tội xâm phạm sở hữu có tính chất chiếm đoạt.
Trong thực tiễn, chính vì cho rằng mục đích chiếm đoạt là yếu tố bắt buộc phải có trong cấu thành cơ bản của TTCTS mà trong một số trường hợp do không chứng minh được mục đích chiếm đoạt của người phạm tội nên cơ quan tiến hành tố tụng không truy cứu trách nhiệm hình sự mặc dù các yếu tố khác đã đảm bảo.
Ngoài ra, khi xem xét mục đích chiếm đoạt của TTCTS cần lưu ý trường hợp mặc dù không có mục đích chiếm đoạt nhưng người thực hiện hành vi lén lút vẫn tiếp nhận ý thức chiếm đoạt của đồng phạm khác trong vụ án hoặc vì mục đích khác thì họ vẫn phạm TTCTS.
- Về chủ thể của TTCTS
Chủ thể của TTCTS là chủ thể thường. Những người có năng lực chịu trách nhiệm hình sự và đạt độ tuổi luật định đều có thể trở thành chủ thể của TTCTS. Tuy nhiên, do khung hình phạt của khoản 1 Điều 138 đến 3 năm tù và khoản 2 Điều 138 đến 7 năm tù nên những người từ dưới 16 tụổi không là chủ thể của TTCTS theo quy định tại các khoản 1, 2 Điều 138 BLHS.
BLHS không quy định chủ thể của TTCTS là chủ thể đặt biệt. Tuy nhiên, cần lưu ý trong trường hợp người có hành vi lén lút chiếm đoạt tài sản nhưng là người có những dấu hiệu đặc biệt được quy định trong Điều 278 BLHS và lợi dụng chức vụ, quyền hạn chiếm đoạt tài sản mà mình có trách nhiệm quản lý thì hành vi người đó không phạm TTCTS mà phạm tội tham ô tài sản theo Điều 278 BLHS. Trường hợp, người có các dấu hiệu được quy định tại Điều 315 BLHS mà có hành vi lén lút chiếm đoạt tài sản là tài liệu bí mật công tác quân sự thì không phạm TTCTS mà phạm tội chiếm đoạt tài liệu bí mật công tác quân sự (theo Điều 327 BLHS); nếu tài sản là di vật của tử sĩ thì phạm tội vi phạm chính sách đối với thương binh, tử sĩ trong chiến đấu (Điều 336 BLHS); nếu tài sản là chiến lợi phẩm mà hành vi lén lút chiếm đoạt được thực hiện trong chiến đấu hoặc trong khi thu dọn chiến trường thì phạm tội chiếm đoạt chiến lợi phẩm (Điều 337 BLHS).
Luật gia Nguyễn Minh Hải - Công ty Luật TNHH Everest
Bình luận