Khái niệm và điều kiện của phòng vệ chính đáng

Thứ Ba, 21/08/2018 08:42 GMT+7

Pháp luật quy định hành vi phòng vệ chính đáng không phải là tội phạm.

Phòng vệ chính đáng là hành vi của một người vì bảo vệ lợi ích của Nhà nước, của tổ chức, bảo vệ quyền lợi chính đáng của mình hoặc của người khác mà chống trả lại một cách cần thiết người đang có hành vi xâm phạm các lợi ích nói trên.

Luật sư tư vấn pháp luật hình sự - Tổng đài tư vấn (24/7): 1900 6198

Khái niệm chung những tình tiết loại trừ tính chất nguy hiểm cho xã hội của hành vi

Những tình tiết loại trừ tính chất nguy hiểm cho xã hội của hành vi bao gồm: phòng vệ chính đáng, tình thế cấp thiết, bắt người phạm pháp, thi hành mệnh lệnh cấp trên, thực hiện chức năng nghề nghiệp, rủi ro trong sản xuất và nghiên cứu khoa học.

Trong các loại hành vi trên, Bộ luật hình sự chỉ thừa nhận phòng vệ chính đáng và tình thế cấp thiết tại Điều 22 và Điều 23 Bộ luật Hình sự năm 2015 sửa đổi, bổ sung năm 2017 (sau đây gọi là "Bộ luật Hình sự"). Tuy nhiên về khoa học luật hình sự thừa nhận các hành vi bắt người phạm pháp, thi hành mệnh lệnh cấp trên, thực hiện chức năng nghề nghiệp, rủi ro trong sản xuất và nghiên cứu khoa học cũng là những tình tiết loại trừ tính chất nguy hiểm cho xã hội của hành vi.

Ý nghĩa của việc thừa nhận các tình tiết loại trừ tính chất nguy hiểm cho xã hội của hành vi:

- Đảm bảo cho mọi công dân có điều kiện để bảo vệ những lợi ích chính đáng của mình,của người khác, của xã hội, đồng thời phát huy quyền làm chủ tập thể của công dân trong quản lý Nhà nước, quản lý xã hội.

- Là căn cứ pháp lý quan trọng để mọi công dân tiến hành các hoạt động đấu tranh phòng ngừa và chống tội phạm.

Phòng vệ chính đáng

(i) Khái niệm phòng vệ chính đáng

(ii) Mục đích của phòng vệ chính đáng

Việc thực hiện hành vi phòng vệ chính đánglà nhằm ngăn chặn, đẩy lùi hành vi tấn công và hạn chế bớt những thiệt hại của hành vi tấn công gây ra hoặc có thể gây ra.

(iii) Tính chất pháp lý củaphòng vệ chính đáng

Hiện nay pháp luật Việt Nam chỉ quy định việc thực hiện hành vi phòng vệ chính đáng là nghĩa vụ của người thi hành công vụ. Còn đối với công dân thì chưa xác định tính chất pháp lý của phòng vệ chính đáng là quyền hay là nghĩa vụ pháp lý.

Theo quan điểm của chúng tôi nên quy định phòng vệ chính đáng là nghĩa vụ pháp lý nhằm để tránh tình trạng một số người bàng quan trước hành vi tấn công xâm hại tới lợi ích của người khác đang diễn ra, “ngại” phiền toái, tránh va chạm, đụng độ. Vì người thực hiện hành vi phòng vệ thường “không phải đầu cũng phải tai”. Hơn nữa trong một số trường hợp lại bị đánh giá là “không tương xứng” lại trở thành người phạm tội. Từ đó tạo ra một tâm lý tiêu cực làm giảm hiệu quả của cuộc đấu tranh phòng chống tội phạm. Nếu có quy định phòng vệ chính đáng là nghĩa vụ pháp lý như vậy mới động viên khuyến khích quần chúng nhân dân tham gia đấu tranh ngăn chặn tội phạm, kịp thời ngăn chặn tác hại của hành vi tấn công gây ra hoặc đe doạ gây ra.

(iv) Điều kiện của phòng vệ chính đáng

Đối với hành vi tấn công là cơ sở làm phát sinh hành vi phòng vệ: Theo khái niệm của phòng vệ chính đáng thì hành vi tấn công làm cơ sở phát sinh hành vi phòng vệ của phòng vệ chính đáng khi thoả mãn 3 điều kiện sau:

- Về nguồn của hành vi tấn công: Hành vi tấn công phải là của con người (bao gồm cả hành vi tấn công của trẻ em hoặc người mắc bệnh tâm thần).

- Về tính chất và mức độ nghiêm trọng của hành vi tấn công: Hành vi tấn công phải có nguy cơ gây ra một thiệt hại ở mức độ đáng kể cho xã hội cần được bảo vệ.

- Về thời điểm của hành vi tấn công: Hành vi tấn công phải đang hiện tại. Được coi là hành vi tấn công đang hiện tại có thể thuộc một trong các trường hợp sau: (i) Hành vi tấn công đã bắt đầu nhưng chưa kết thúc; (ii) Hành vi tấn công chưa xảy ra nhưng có nguy cơ sẽ xảy ra ngay tức khắc. Nếu hành vi tấn công mới ở mức độ đe doạ mà chưa có nguy cơ xảy ra ngay tức khắc mà đã thực hiện hành vi phòng vệ chống trả để gây thiệt hại cho người đe doạ được gọi là phòng vệ quá sớm. Người thực hiện hành vi phòng vệ quá sớm phải chịu trách nhiệm hình sự bình thường; (iii) Hành vi tấn công đã kết thúc nhưng nếu hành vi phòng vệ đi liền ngay sau hành vi tấn công và khắc phục được hậu quả của hành vi tấn công gây ra (trường hợp này chỉ có thể xảy ra đối với hành vi tấn công gây thiệt hại về tài sản).

Nếu hành vi tấn công đã kết thúc mà việc thực hiện hành vi phòng vệ không đi liền sau hành vi tấn công và không khắc phục được hậu quả của hành vi tấn công mà thực hiện hành vi phòng vệ chống trả để gây thiệt hại cho người đã thực hiện hành vi tấn công được gọi là phòng vệ quá muộn. Người thực hiện hành vi phòng vệ quá muộn phải chịu trách nhiệm hình sự đối với hành vi của mình.

Đối với hành vi phòng vệ: Hành vi phòng vệ chỉ được coi là phòng vệ chính đáng khi thoả mãn các điều kiện sau:

- Về nội dung: Hành vi phòng vệ phải nhằm vào chính người có hành vi tấn công và thiệt hại cũng gây ra cho chính người có hành vi tấn công.

- Về phạm vi: Hành vi phòng vệ phải là “cần thiết”.

Hành vi phòng vệ như thế nào được coi là cần thiết hiện nay vẫn chưa có văn bản nào giải thích hướng dẫn. Trên thực tế các cơ quan tiến hành tố tụng vẫn áp dụng Nghị Quyết 02/86 của HĐTPTANDTC ban hành ngày 05/01/1985 giải thích tính chất tương xứng của hành vi phòng vệ với hành vi tấn công. Theo hướng dẫn của văn bản này thì, để đánh giá sự tương xứng giữa 2 loại hành vi phòng vệ và hành vi tấn công phải xem xét, đánh giá một cách khách quan toàn diện các tình tiết sau:Tương quan lực lượng giữa 2 bên tấn công và bên phòng vệ;Công cụ, phương tiện 2 bên sử dụng; Cường độ, thái độ của sự tấn công, nhân thân người tấn công; Mức độ hậu quả của 2 loại hành vi gây ra hoặc đe doạ gây ra; Thời gian, địa điểm, hoàn cảnh nơi sự việc xảy ra...

Luật sư Nguyễn Thị Yến - Công ty Luật TNHH Everest - Tổng đài tư vấn pháp luật 1900 6198

Luật sư Nguyễn Duy Hội - Công ty Luật TNHH Everest - Tổng đài tư vấn pháp luật 1900 6198

(v) Vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng

Tại khoản 2, Điều 15 Bộ luật Hình sự quy định “Vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng là hành vi chống trả rõ ràng quá mức cần thiết, không phù hợp với tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi xâm hại.Người có hành vi vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng phải chịu trách nhiệm hình sự theo quy định của Bộ luật này”.

(vi) Phòng vệ tưởng tượng

Phòng vệ tưởng tượng là trường hợp một người do lầm tưởng có sự tấn công của người khác nên đã thực hiện hành vi chống trả gây thiệt hại cho họ.Người thực hiện hành vi phòng vệ trong trường hợp này vẫn phải chịu trách nhiệm hình sự như các trường hợp sai lầm về sự việc.

Phòng vệ tưởng tượng thuộc một trong hai dạng sau:Hoàn toàn không có một sự tấn công nào nhưng đã nhầm tưởng có sự tấn công; Có sự tấn công nhưng đã nhầm lẫn người tấn công.

Bài viết thực hiện bởi: Luật sư Nguyễn Duy Hội - Trưởng chi nhánh Hà Nội của Công ty Luật TNHH Everest.

Xem thêm:

Khuyến nghị của Công ty Luật TNHH Everest:

Bài viết trong lĩnh vực hình sự (nêu trên) được luật sư, chuyên gia của Công ty Luật TNHH Everest thực hiện nhằm mục đích nghiên cứu khoa học hoặc phổ biến kiến thức pháp luật, hoàn toàn không nhằm mục đích thương mại.
Bài viết có sử dụng những kiến thức hoặc ý kiến của các luật sư, chuyên gia được trích dẫn từ nguồn đáng tin cậy. Tại thời điểm trích dẫn những nội dung này, chúng tôi đồng ý với quan điểm của tác giả. Tuy nhiên, quý Vị chỉ nên coi đây là những thông tin tham khảo, bởi nó có thể chỉ là quan điểm cá nhân người viết.
Trường hợp cần giải đáp thắc mắc về vấn đề có liên quan, hoặc cần ý kiến pháp lý cho vụ việc cụ thể, Quý vị vui lòng liên hệ với chuyên gia, luật sư của Công ty Luật TNHH Everest qua Tổng đài tư vấn pháp luật 1900 6198, E-mail: [email protected].